Tá áthas ar NÓS scríbhneoir nua a chur in aithne do lucht ár léite – Dylan Jenkins as Caerdydd sa Bhreatain Bheag. Beidh colún míosúil ag Dylan ar NÓS feasta a fhoilseofar go dátheangach, i mBreatnais ar dtús agus ansin i nGaeilge. An mhí seo, pléann sé staid an cheoil Breatnaise san ardchathair agus an brú atá ag teacht air de bharr dhúnadh na gclubanna ceoil ar fud na tíre.
Mae’n ddydd Gwener a dwi ar fy ffordd i Womanby Street. Anaml ydw i yma yng ngolau dydd ond mae’n Ddydd Miwisg Cymru ac mae cerddoriaeth HMS Morris yn barod yn llifo trwy ddrysau’r City Arms ac ymlaen i’r stryd. Mae diwrnod cyfan o gerddoriaeth Cymraeg rhagorol o fy mlaen i cyn DJo nes ymlaen yn Clwb Ifor Bach, fy hoff le yn y byd. Lovely stuff.
Mae’r diwylliant cerddorol yng Nghymru ar ei anterth ers rhai blynyddoedd bellach, gydag artistiaid cyffrous fel Gwenno a Boy Azooga yn cynrychioli Cymru ar lefel rhyngwladol. Yn yr un modd, mae cerddoriaeth iaith Gymraeg yn ffynnu, ac eleni, er enghraifft, oedd y tro cyntaf erioed i fand o Gymru gael ei ffrydio dros filiwn o weithiau ar Spotify, ar ôl i’r duo ifanc o Lanrug, Alffa, ryddhau eu sengl cyntaf, ‘Gwenwyn’.
Ond, er y rhesymau i ddathlu, mae yna siom yn ogystal. Roedd 2019 yn gychwyn angheuol i sin cerddorol Caerdydd, gyda’r clwb poblogaidd Gwdihŵ yn cau ei ddrysau am y tro olaf, dim ond wythnosau ar ôl i Buffalo, venue arall, gau hefyd. Rhai misoedd yn ôl roedd y bar wedi bod yn dathlu ei ben-blwydd yn 10 oed, gan nodi degawd llewyrchus lle bu rhestr hir o artistiaid o bob cwr o’r byd yn chwarae yno. Roedd statws chwedlonol i’r lle fel rhan gynhenid o dreftadaeth ddiwylliannol y brifddinas. Roedd e’n un o’r llefydd cyntaf i fi DJio, ac mae gen i atgofion melys o weld rhai o fy hoff fandiau o Gymru’n perfformio yno: Breichiau Hir, Sen Segur a Chroma, i enwi rhai.
Fel unrhyw gelfyddyd, mae yna nifer o ffactorau sy’n effeithio ar lwyddiant artist ond does dim amheuaeth fod y lleoliadau cerddorol bach ar lawr gwlad, fel Gwdihŵ, yn chwarae rôl hanfodol yn eu datblygiad. Cerddwch i mewn i un o venues bach enwocaf Prydain, Clwb Ifor Bach, ac un o’r pethau cyntaf welwch chi yw wal o enwau – enwau’r bandiau hirfaith sydd wedi perfformio yno – gydag enwau fel Coldplay, The Strokes ac Elbow yn profi pa mor bwysig yw lleoliadau bychain yn natblygiad gyrfa perfformwyr.
Nid yng Nghaerdydd yn unig y mae clybiau wedi bod yn cau. Llynedd yng Nghaerfyrddin fe gaeodd Y Parot. Dyma leoliad oedd, heb os, wedi chwarae rôl flaengar yn natblygiad y triawd poblogaidd Adwaith. Yr un yw’r stori yn y Gogledd, gyda Live Rooms, cartref ‘Focus Wales’, gŵyl sy’n arddangos talent gerddorol o Gymru i’r byd. A thu hwnt i glawdd Offa, mae straeon o leoliadau bach dan fygythiad yn un cyffredin. Ond pam fod stori Gwdihŵ, Y Parot a Live Rooms mor gyffredin, ag yntau’n rhannau mor bwysig o DNA dinasoedd y wlad?
I ddyfynnu’r Super Furry Animals, yn syml- “the man don’t give a f**k”.
Roedd Gwdihŵ yn rhan o res o adeiladau ar Guildford Crescent, rhai o adeiladau hynaf y brifddinas. Wedi penderfyniad gan y landlord i ddadfeddiannu’r tenantiaid, doedd dim dewis ond i Gwdihŵ, y Thai House a Madeira i gau eu drysau, hel eu pac, a gadael.
Digon teg meddai rhai, fod y landlord yn cael penderfynu beth i’w wneud gyda’i eiddo ei hun. Ond mae yma ffactor arall sydd angen ei ystyried tu hwnt i gyfrifoldebau moesegol y landlord. Mae’r adeiladau yma’n fwy na rhan o god genetig y ddinas; maent yn adlewyrchiad o amrywiaeth a hanes diwylliannol ei bobl. Y Thai House, er enghraifft, oedd y bwyty. Mae’n dreftadaeth sy’n eiddo i ni, a rhaid i ni fynnu ei fod yn cael ei warchod.
Womanby Street yw cnewyllyn sin cerddorol Caerdydd fel cartref i nifer o leoliadau cerddoriaeth byw’r ddinas. Yn 2017, wedi i ddau o leoliadau poblogaidd Caerdydd cau eu drysau – Dempseys a Full Moon – roedd pryderon y byddai datblygiadau ar Womanby yn effeithio ar statws Clwb Ifor Bach fel lleoliad. Ar ôl i filoedd o ddinasyddion ymgymryd i strydoedd y ddinas i brotestio, achubwyd y stryd, a rhoddwyd statws diwylliannol iddi gan y cyngor. Daeth Caerdydd yn ‘Ddinas Cerddoriaeth’ cyntaf y DU drwy gytundeb gwerth £75,000 rhwng Cyngor Caerdydd a mudiad o’r enw Sound Diplomacy. Ond, mae’n debyg mae ryw fath o sioe yn unig oedd yr ymgyrch. Doedd doedd dim sôn am ymdrechion i achub Buffalo na Gwdihŵ pan ddaeth yr amser i’r cyngor gamu i mewn eleni, hyd yn oed ar ôl i dros 20,000 o bobl arwyddo’r ddeiseb i geisio achub y lleoliadau.
Mewn adeg pan mae yna nifer o ymgyrchoedd eraill i hybu cerddoriaeth yng Nghymru – Forte Project a Gorwelion i enwi rhai – mae’n drist nad oes fwy yn cael ei wneud i warchod llefydd fel Gwdihŵ, Y Parot a Live Rooms. Mae’r lleoliadau wedi buddsoddi eu harian, amser a brwdfrydedd mewn i gymunedau diwylliannol, er mwyn galluogi i artistiaid ifanc, i ddatblygu fel perfformwyr.
Mae diwrnod fel Dydd Miwsig Cymru’n grêt i hyrwyddo a dathlu cerddoriaeth Gymraeg, ac annog pawb i fynd allan a gwylio cerddoriaeth byw…am ddiwrnod. Ond, mae dyletswydd arnom bob dydd i gefnogi a meithrin artistiaid ifanc, ac i fynd i’r lleoliadau bach sy’n creu’r cymunedau lliwgar rydym ni’n rhan ohonynt. Fel arall, byddai Gwdihŵ ond yn adeilad llwyd arall, a Womanby yn ddim byd ond stryd.
Isod mae rhestr chwarae gyda rhai o’r artistiaid sy’n cael eu crybwyll uchod:
Dé hAoine atá ann agus tá mé ar an mbealach go Sráid Womanby. Is annamh a bhím anseo faoi sholas na gréine, ach inniu Lá Náisiúnta an Cheoil Breatnaise agus cheana féin cloisim HMS Morris ag sileadh trí dhoirse na City Arms agus amach ar an tsráid. Tá lá iomlán lán ceoil Breatnaise amach romham sula mbím féin ag DJáil anocht san áit is ansa liom ar domhan, Clwb Ifor Bach. Galánta.
Tá borradh faoi shaol an cheoil sa Bhreatain Bheag le cúpla bliain anuas, agus ceoltóirí iontacha ar nós Gwenno agus Boy Azooga ag cur na tíre os comhair an domhain mhóir. Ar an gcaoi chéanna, tá borradh faoin gceol Breatnaise. Anuraidh, mar shampla, bhain banna ceoil Breatnaise milliún éisteacht ar Spotify amach den chéad uair i ndiaidh do dhís as Llanrug, Alffa, a gcéad shingil ‘Gwenyn’ a eisiúint.
Mar sin féin, cé gur iomaí cúis ceiliúrtha atá ann, ní go rómhaith a thosaigh an bhliain. Dúnadh doirse Gwdihw, ceann de na láithreacha is mo rath don cheol beo i Caerdydd, den uair dheireanach ag tús na bliana, cúpla seachtain i ndiaidh do láthair eile mhór, Buffalo, dúnadh freisin. Cheiliúr Gwdihw deich mbliana a bhunaithe le deireanas, agus tugadh chun cuimhne deich mbliana de bhannaí agus cheoltóirí ó gach cearn den domhan a sheinn ann. Bhí cáil as cuimse ar an áit agus ba dhlúthchuid d’oidhreacht chultúrtha na príomhchathrach é. Ba a DJáil mé ar dtús, agus tá cuimhní maithe agamBreichiau Hir, Sen Segur agus Chroma a fheiceáil ann i gcaitheamh na mblianta.
Ach an oiread le haon chineál eile ealaíne, is iomaí cúis a éiríonn go maith le healaíontóir. Níl aon amhras ann, áfach, go bhfuil dlúthbhaint ag láithreacha beaga ceoil le forbairt an cheoltóra. Ar cheann de chéad rudaí a fheicfidh ar shiúl isteach sa Clwb Ifor Bach duit tá balla atá clúdaithe ó bhun go barr le hainmneacha na mbannaí a chas ann in imeacht na mblianta. Tá leithéidí Coldplay, Elbow agus The Strokes ann, rud a chruthaíonn tábhacht na láithreacha beaga i saol an ealaíontóra.
Ní hé gur i Caerdydd amháin atá láithreacha á ndúnadh. Anuraidh, i Carmarthen, dúnadh The Parrot, áit a thug deis do Adwaith bláthú. Is amhlaidh an scéal i dtuaisceart na Breataine Bige, agus The Live Rooms in Wrecsam, an áit ar thosaigh an fhéile ‘Focus Wales’ á dhúnadh. Níos faide ig céin, cloisim níos minice agus níos minice faoi láithreacha beaga á ndúnadh de bharr cíos ard agus tiarnaí santacha talún. Cén fáth a bhfuil na scéalta seo chomh coitianta sin fud fad na tíre?
Mar a dúirt Super Furry Animals, go bunúsach — the man don’t give a fuck.
Ba chuid de shraith tithe darbh ainm Guildford Crescent é Gwdihw, cuid de na foirgnimh is sine i Caerdydd. I ndiaidh don tiarna talún cinneadh a dhéanamh Gwdihw agus gnólachtaí eile a bhrú as an áit, ní raibh an dara rogha acu ach na málaí phacáil agus an bóthar a bhualadh.
Cheapfadh roinnt gurb é ceart an tiarna talún a rogha rud a dhéanamh lena shealúchas. Ach tá gné eile anseo a gcaithfear cuimhneamh uirthi sula bpléifí freagrachtaí moráltachta an tiarna talún. Is cuid de DNA struchtúrtha Caerdydd iad na gnólachtaí seo, agus is léargas ar ár stair chultúrtha agus ar ár n-ilchineálacht. Ba é an Thai House, mar shampla, an chéad bhialann Théalannach sa Bhreatain taobh amuigh de Londain. Seo ár n-oidhreacht féin agus ba cheart í a chosaint.
Ag croí shaol an cheoil i gCaerdydd tá Sráid Womanby, agus is ann atá na láithreacha don cheol beo is fearr. In 2017, cúpla seachtain i ndiaidh do dhá láthair mhóra eile dúnadh, Dempsey’s agus Full Moon, bhí imní ann go gcuirfeadh forbairtí ar Shráid Womanby isteach ar stádas Clwb Ifor Bach mar láthair cheoil. Tar éis do na mílte agóid a chur suas, sábháladh an tsráid, agus bronnadh stádas speisialta cultúir uirthi. Ba í Caerdydd an chéad “Cathair Cheoil na Ríochta Aontaithe” agus fuair deontas £75,000 ón gComhairle Cathrach agus eagraíocht darbh ainm Sound Diplomacy. Mar sin féin, ó shin tá clubanna á ndúnadh ina scórtha agus níl aon chaint ar an gcomhairle ag gníomhú ar an gceist, ainneoin gur chuir 20,000 a n-ainm le hachainí.
Agus eagraíochtaí eile ag tacú leis an gceol sa Bhreatain Bheag — Forte Project agus Gorwelion mar shampla —- is mór an trua nach bhfuil bearta radacacha á ndéanamh ag comhairlí agus na húdaráis áitiúla le cinntiú go gcoinnítear áiteanna ar nós Gwdihw, The Parrot agus Live Rooms ar oscailt. Tá lucht na n-áiteanna seo tar éis a gcuid ama, airgid agus paisin a chur isteach i gcruthú timpeallacht a ligeann do cheoltóirí óga fás agus forbairt.
Is iontach an rud é Lá Náisiúnta an Cheoil Breatnaise le ceol Breatnaise na ngnáthdhaoine a chur chun cinn agus láithreacha beaga ceoil a phlódú le daoine…ar feadh lae. Ach is é ár ndualgas laethúil a chinntiú gcosnaítear na láithreacha beag seo a ligean do na ceoltóirí seo seinm sa chéad áit, agus a chruthaíonn na pobail bhríomhara ina maireann muid. Murach iad, ní bheadh in Gwdihw ach teach eile liath agus ní bheadh i Sráid Womanby ach sráid.
Seo seinnliosta gearr de na ceoltóirí a lua mé thuas:
