Ar theacht chun na scoile dóibh, bíonn cluas níos fearr ag páistí áirithe thar a chéile chun focail nua a thabhairt leo — bíonn siad ‘níos ullmhaithe’ chun teacht i dtír ar an gcuraclam scoile. De ghnáth bíonn caighdeán ard oideachais ag tuismitheoirí na ndaltaí seo, iad tumtha i gcultúr na bhfocal agus na léitheoireachta ó aois óg. Páistí atá faoi mhíbhuntáiste is gnách go gcloiseann siad i bhfad níos lú focal agus iad ag fás aníos toisc nach bhfuil an t-oideachas céanna ar a dtuistmitheoirí.
An bhearna seo i leibhéal teanga na n-aicmí sóisialta, osclaíonn sí amach i gcaitheamh ama mar gheall ar an ‘éifeacht Mhatha’: dá mhéad focal atá ar eolas agat is ea is fusa duit níos mó acu a fhoghlaim. Tagann an léargas seo ó shoiscéal Mhatha sa Bhíobla a deir go n-éiríonn an saibhir níos saibhre agus an daibhir níos boichte.
Mura bhfuil stór maith focal ag páiste, ní éireoidh leis mórán eile acu a fhoghlaim as a stuaim féin toisc go mbeidh sé deacair dó ciall a bhaint as úrscéalta agus téacsleabhair scoile. Faoin am a bhíonn siad 8 mbliana d’aois, bíonn páistí ó chúlra bocht dhá bhliain taobh thiar dá gcomhpháirtithe meánaicmeacha i gcúrsaí acadúla, ar an meán.
Is mó seans go mbainfidh páistí taitneamh as an léitheoireacht agus go dtiocfaidh siad i dtír uirthi má tá stór leathan foclóra acu toisc go dtuigfidh siad an méid atá á léamh acu agus agus nach mbeidh siad ag streachailt leis an bhfoclóir. Beidh sé níos éasca dóibh cur lena gcuid eolais agus foclóra dá bharr.
I leabhar nua an mhúinteora Alex Quigley, Closing the Vocabulary Gap, déanann sé plé ar na modhanna teagaisc a d’fhéadfaí a úsáid chun an bhearna foclóra seo idir aicmí sóisialta a laghdú. Ní féidir linn glacadh leis go mbeidh stór leathan foclóra ag páistí ón mbaile a thuilleadh, a deir sé, go háirithe i gcás na ndaltaí atá faoi mhíbhuntáiste. I ré digiteach ár linne, tráth a bhfuil an scíthléitheoireacht imithe i léig agus déagóirí róthugtha do na meáin shóisialta, is tábhachtaí ná riamh obair an mhúinteora i gcur chun cinn an fhoclóra agus na léitheoireachta.
Dar le Quigley gur gá do mhúinteoirí focail acadúla a mhúineadh go follasach dá bharr, na focail is tairbhí agus is úsáidí a roghnú agus a theagasc go cúramach ionas go mbeidh stór leathan focal ag daltaí ar fhágáil na scoile dóibh a chuirfidh ar a gcumas rudaí fiúntacha a léamh as a stuaim féin.
Deir Quigley gur gá focail dhúshlánacha a bhriseadh síos agus gníomhaíochtaí teanga a bhunú orthu: caithfear tabhairt ar dhaltaí focail nua a ionramháil agus machnamh a dhéanamh orthu chun go dtabharfaidh siad leo iad i gceart. Táimid ag iarraidh bleachtairí focal a dhéanamh de dhaltaí, a deir sé, ionas go mbeidís ag faire amach do leideanna a nochtann ciall na bhfocal.
Seo a leanas roinnt samplaí de shlite ina bhféadfaimis dúil sna focail a adhaint i ndaltaí na Gaeilge, bunaithe ar shamplaí a thugann Quigley ina leabhar siúd don Bhéarla:
Focail a bhriseadh síos
I gcás “daonchara”, cuir i gcás, d’fhéadfaí aird a tharraingt air mar chomhfhocal a cruthaíodh trí “daon” agus “cara” a chur le chéile: síolraíonn “daon” ó “daonna” agus tá sé gaolmhar le “duine”. Is mian leis an daonchara cabhrú leis an gcine daonna trí airgead a bhronnadh ar chúiseanna fiúntacha.
Nuair a bhristear síos focail ar an gcaoi seo trína sanasaíocht a phlé agus trí tharraingt ar an méid atá ar eolas ag páistí fúthu cheana féin, is mó seans go ngreamóidh siad san intinn.
Focail a roinnt ina ngrúpaí
Focail atá gaolmhar lena chéile a mhúineadh le chéile i ngrúpaí seachas leo féin. Mar shampla, ‘tíorántacht, daoirse agus cur faoi chois’; ‘saoirse agus fuascailt’; ‘amadán agus óinseach’. D’fhéadfaí na miondifríochtaí idir na focail seo a mhíniú agus a phlé, rud a chabhródh le daltaí nascanna agus comhcheangail a dhéanamh eatarthu agus cuimhneamh orthu dá dheasca. Mar shampla, is gnách a thagraíonn óinseach do mhná amháin ach cuireann amadán síos ar an dá inscne.
Saibhreas foclóra
Focail a thabhairt do dhaltaí a shaibhríonn a stór foclóra ionas gur féidir leo focail leamha a sheachaint agus beocht a chur ina gcuid friotail. Seachas ‘maith’ a rá, d’fhéadfaí ‘inghlactha, fábharach nó sásúil’ a mholadh; in áit ‘dona’, b’fhearr ‘olc, ainnis nó mí-shásúil’.
Pátrúin a chur ar shúile na ndaltaí
Mar shampla, an tslí inar féidir focal a bheith diúltach nó deimhneach ag brath ar cé acu más ’s’ nó ‘d’ atá ina thús : ‘sólás agus dólás’, ‘sonas agus donas’, ‘sochar agus dochar’, agus araile. An té a thuigeann cad is brí leis na réimíreanna ‘do-‘ agus ‘so-‘, beidh sé in ann ciall lear mór focal a oibriú amach as a stuaim féin. D’fhéadfaí go leor samplaí de phéirí contráilte a phlé: ‘dobhriste’ agus ‘sobhriste’, ‘sothuigthe’ agus ‘dothuigthe’, agus araile. Sa tslí seo, déantar machnamh ar dhá fhocal atá gaolmhar lena chéile ag an am céanna agus tugann daltaí dhá fhocal leo ar phraghas ceann amháin!
